فرقه های مختلف اسلامی در پاکستان

عبدالعلی‌کوهی/استاد دانشگاه کابل

بخش سوم

جمعیت اهل حدیث پاکستان

جمعیت اهل حدیث پاکستان قبل از تاسیس پاکستان در شبه قاره وجود داشته است. در بارۀ پیدایش مکتب اهل حدیث در شبه قاره بعضی معتقد اند که این مکتب متاثر از فقه حنفی بوده و شاخه یی دیگر آن مربوط به مکتب تصوف است. اما این دیدگاه چندان دقیق و عالمانه نیست زیرا پیدایش مکاتب صوفیه در شبه قارۀ هند ریشه در قرن هفتم هجری دارد که تحت تاثیر تحولات عمومی جهان اسلام در پی هجوم مغل ها و فروپاشی خلافت عباسی و ظهور عالمان با گرایش های باطنی مانند ابن عربی، سهروردی و مولانا رومی بلخی کم کم شکل گرفته است.

احتمالاً مکتب اهل حدیث فعلی پاکستان پیش از آن که شاخه یی از مکتب ابوحنیفه بوده باشد، شاخه یی از مکتب اصلاحی شاه ولی الله می باشد. مولانا قمر احمد عثمانی در باره یی وابسته گی مکتب اهل حدیث به اندیشۀ اصلاحی شاه ولی الله می گوید: (گروه اهل حدیث و جماعت علمای دیوبند به تفکر شاه ولی الله نزدیک است). جهت گیری جماعت اهل حدیث در پاکستان عمدتاً مذهبی و فرهنگی است. هدف این تاسیس مدارس، مساجد و انجام امور تبلیغی می باشد. این گروه که مرکز آن در پنجاب قرار دارد در دهۀ هفتاد و هشتاد میلادی وارد صحنۀ سیاسی گردید.

احسان الهی ظهیر (۱۹۴۰-۱۹۸۷) برجسته ترین شخصیت علمی این گروه که دارای تحصیلات عالی دانشگاهی در رشتۀ سیاست، فلسفه، زبان، ادبیات اردو و فارسی بود نقش مهمی در سیاسی کردن این گروه به عهده داشت. ظهیر در دوران حکومت ضیاءالحق همکاری با آن حکومت را تحریم نموده بود. معیاد قضاوت در نزد اهل حدیث قرآن کریم و سنت پیامبر اسلام است. رهبران این گروه نظر به روابط فکری و اعتقادی نزدیک به روحانیون و مراکز مذهبی در عربستان و کشور های خلیج فارس همواره در کشور های عربستان و امارات متحده در حال رفت و آمد اند و گاهی از شخصیت های این کشور ها را در همایش های خود در پاکستان دعوت می نمودند. مهمترین ویژه گی جمعیت اهل حدیث، اعتقاد به انحصار، منابع فقیهی در قرآن کریم، سنت پیامبر اسلام و ایراد نقد بر اجماع و آرای علمای قرون اولیه بوده است. اجتهاد بر مبنای کتاب و سنت مهمترین اصل در مکتب فقیهی آن ها محسوب می شود.

احسان الهی ظهیر در مورد اجتهاد و آزادی اندیشه می گوید: (مکتب اهل حدیث اصولاً مکتب آزاد اندیشی و آزادی است… به همین دلیل از نظر من تقلید از علما و اندیشمندان یک نسل و یا یک مقطع زمانی خاص نه تنها جایز نیست بلکه نادرست و اشتباه نیز می باشد). او در برابر اعتقاد اهل تشیع با لحن تند صحبت می کرد و مذهب شیعه را مورد انتقاد شدید قرار می داد. فعالیت های مکتب اهل حدیث تا کشور های عربی، افریقایی و شرق افغانستان گسترش یافته است. احسان ظهیر از چهره های تاثیرگذار این جماعت بود و سر انجام به شکل مرموز در یک حادثۀ بمب گذاری در سال ۱۹۸۷ جان داد.

تحریک جعفریه

تحریک جعفریه که در آغاز به نام تحریک نفاذ فقه جعفریه نامیده می شد، حزبی است متعلق به جامعۀ تشیع پاکستان. جمعیت پاکستان بین ۲۰-۲۵% اهل تشیع می باشند. تا قبل از دهۀ هفتاد علمای تشیع پاکستان مشغول کار های تبلیغی و مذهبی بوده اند و اعتقاد به جدایی دین از سیاست داشتند و مهمترین خواست اجتماعی شیعیان در پاکستان تدریس عقاید شیعی برای دانش آموزان شعیه در مدارس دولتی واگذاری اوقات شیعیان به خود آن ها، حفاظت از مراسم عزاداری سید الشهداء بوده است. با روی کار آمدن ضیاءالحق در سال ۱۹۷۷ پاکستان دستخوش تحولات بسیاری گردید و سیاست اسلامی سازی پاکستان آغاز یافت. ضیاءالحق در سال ۱۹۷۸ در اجلاس شورای مشورتی فدرال آموزش دینی جداگانه شعیه و سنی را لغو کرد. برنامۀ اسلامی سازی کشور از سوی ضیاءالحق که بر اساس فقه حنفی در نظر گرفته شده بود، شیعیان را به واکنش جدی علیه دولت واداشت شیعیان از ترس محروم شدن حقوق مذهبی شان در سال ۱۹۷۹ در شهر بکر از توابع ایالت پنجاب گردهم آمده و تحریک نفاذ فقه جعفریه را بنیان گذاری نمودند. در این گردهمایی علامه مفتی جعفر حسین به عنوان رهبر عموی شیعیان پاکستان انتخاب گردید و این تحریک به فعالیت های سیاسی دست زدند. حتی در سال ۱۹۸۰ با برپایی اجتماع بزرگی در اسلام آباد پارلمان کشور را به محاصره در آوردند و از جمله خواسته های مهم آن ها که معافیت از زکات بوده است بر دولت وقت قبولاندند. این مهمترین دستآورد تحریک جعفریه به شمار می آید و حتی می توان آن را از مهمترین موفقیت های شیعیان در تاریخ پنجاه ساله این کشور دانست. بعد از درگذشت جعفر حسین در سال ۱۹۸۴ عارف حسین حسینی به رهبری شیعیان پاکستان انتخاب شد.

او با درایت سیاسی و اهداف بلندی که داشت ساختار و تشکیلات حزب را بازسازی کرد و دامنه فعالیت آن را در سراسر کشور توسعه داد و این حزب پس از سال ۱۹۸۴ تبدیل به یک حزب سیاسی تمام عیار گردید. تحریک جعفریه پس از انقلاب ایران در پاکستان شکل گرفت و این انقلاب شیعیان پاکستان را از لاک محافظه کاری بیرون کشید و در نتیجه تحریک جعفریه سپاه صحابه در سال ۱۹۸۵ در پاکستان به وجود آمد. رشد نهضت شیعه طرفدار انقلاب ایران برای دولت ضیاءالحق, کشور های حوزۀ خاور میانه, امریکا و غرب خوشایند نبود و در نتیجه تعصب گرایی و خشونت مذهبی سر انجام در سال ۱۹۸۸ خارف حسین در پارا چنار ترور شد.

باید گفت که در دوران رهبری عارف حسین حسینی (۱۹۸۴ __۱۹۸۸) اکثریت قاطع شیعیان پاکستان در محور این تحریک جمع گردیدند, مسایل و مشکلات اجتماعی, فرهنگی و اقتصادی آنان مورد مطالعه قرار گرفت. در تاریخ سیاسی شیعیان پاکستان این اولین بار بود که یک حزب سیاسی _ مذهبی شیعیه بر تمام اوضاع شیعیان اشراف پیدا می کرد و در برابر سنت گرایان مخالف سیاست و محافظه کاران هوادارن دولت, چیره گی خود را به اثبات رساند. بافت سنتی جامعۀ شیعی پاکستان که همیشه تحت تاثیر زمین داران بزرگ و روحانیان به شدت محافظه کار و غیر سیاسی قرار داشت, همواره مانع از شکل گیری یک حزب سیاسی _ مذهبی فراگیر می گردید. اما تحریک جعفریه تمام شیعیان پاکستان را در یک محور قرار داد.

پس از قتل عارف حسین تحریک جعفریه دوباره به سوی محافظه کاری گرایش پیدا نمود و ساجد علی نقوی در راس این تحریک قرار گرفت و نظر به محافظه کاری که در وجود این رهبر وجود داشت سرانجام این تحریک به دو گروه تقسیم گردید که برای شاخۀ ساجد علی نقوی و شاخه فاضل موسوی مشهور است. تحریک جعفریه از لحاظ فکری و اتقادی جزئی گروه های رادیکال و انقلابی به شمار می رود. از دید نهضت جعفریه نظام حاکم بر پاکستان نظام وابسته به قدرت های استعماری غرب, به ویژه امریکا است.

به نظر این تحریک در پاکستان فرهنگ ضد انسانی غرب واقحانه تقلید می شود و دارد هویت این کشور به فراموشی سپرده می شود. این تحریک همواره بر یک انقلاب فکری تاکید می نماید که همه نیرو ها باید در برابر غرب و امریکا باید بسیج گردد.

سپاه صحابه:

سپاه صحابه در سال ۱۸۸۵ در شهر جنگ از توابع پنجاب به وسیله مولانا حق نواس جنگوی تاسیس شد. دلیل تاسیس سپاه صحابه همان شرایط حاد اجتماعی و مذهبی منطقه جنگ در پنجاب است, زیرا زمین داران بزرگ شیعیه ادارۀ اجتماعی آنجا را به عهده داشته و با زیر دستان و اطرافیان خود که عمداً از خانواده های محروم سنی بوده اند, رفتار ناشایست می نمودند. از جانب دیگر منازعات و جدال های مذهبی نیز از دیر زمان در این ناحیه وجود داشته است که گاهی منجر به درگیری مسلحانه و کشته شدن همدیگر می شد و در این درگیری ها شیعیان به دلیل برخورد داری از زمین داران بزرگ, نقش تهاجمی بر خود می گرفتند.

سپاه صحابه با ۲۶ نفر عضو به کار آغاز نمود و به سرعت در داخل کشور گسترش یافت و در سال ۱۹۹۰ در زمان کشته شدن اولین رهبر آن ۳۰۰ شاخه در داخل پاکستان داشت. فعالیت سپاه صحابه به داخل پاکستان محدود نبود و در سایر کشور ها شاخه آن وجود داشت. اهداف سپاه صحابه در آغاز برگزاری مراسم و کنفرانس ها برای ارج نهادن و تجلیل از مقام صحابه و رد سخنان مخالفان خود بود که با صحابه یا پیامبر اسلام برخورد غیر دینی می نمودند. بعد ها دیده شد که این فرقه در برابر شیعیان ایستادند و با عزا داری امام حسین در پاکستان مخالفت نمودند و ترور های زیادی بین  شیعی و سنی در پاکستان انجام پذیرفت که ریشه در فعالیت های این گروه های مذهبی دارد.

هدف اصلی سپاه صحابه مبارزه با نفوس شیعیه و انقلاب اسلامی ایران در جهان اهل سنت بوده است. سپاه صحابه که در ابتدا تنها به خشونت و مبارزه آشتی ناپذیر با شیعیه, به ویژه شیعیۀ سیاسی و انقلابی اعتقاد داشت و به همین دلیل لشکر جنگویی شاخۀ نظامی آن در این راستا به کار انداخته شد. اکنون سپاه صحابه در روش کار خود تغییر آورده و با مخالفان خود ار سر سازش پیش می آیند, طوری که ائتلاف سیاسی با تحریک جعفریه در مارچ ۱۹۹۵ به وساطت قاضی حسین احمد, جنرال حمید گل و نواب زاده نصر الله خان در سال ۱۹۹۹ شاهد این مدعا است.

جنبش اسلامی پاکستان که از گروه ها و احراب مذهبی _ سیاسی گوناگون تشکیل یافته است با وجود تفاوت های برجسته  و آشکاری که در سطح اعضای آن دیده می شود, دارای یک رشته ویژه گی های همگون می باشد. همه فرقه ها از اصول امر به معروف و نهی از منکر مبارزه با فساد و اهتمام ورزیدن به امور مسلمانان ریشه می گیرد و دعوت در همه این فرقه های اسلامی جایگاه بلند دارد.

به اعتقاد دکتور سعد اسد گیلانی (بدون دعوت هیچ جنبشی نمی تواند ادامه پیدا کند و نبود دعوت موجب انحطاط و جمود در جنبش های اسلامی می گردد). مولانا مودودی موسس جماعت اسلامی دعوت را فلسفه اصلی وجود گروه های دینی و انگیزه اساسی رهبران مذهبی می دانند. از او دعوت بر سه محور استوار است:

دعوت بنده گان خدا به سوی خدا, دعوت خدا جویان به اخلاص, دعوت مومنان به تحول نظام رهبری و سیاسی. گروه های اسلامی طرفدار عدم خشونت, مانند: جماعت اسلامی, جمعیت علمای اسلام, جمعیت علمای پاکستان, تحریک جعفریه, تنظیم اسلامی و جمعیت اهل حدیث, عموما دعوت را اولین مرحله در روند مبارزۀ سیاسی و انقلابی خود ذکر کرده اند.